Specialisatieopleiding Gerechtelijk Deskundige 2023

Over de opleiding
Hoe acteert en denkt de rechterlijke macht? Waar dient een gedegen deskundigenbericht aan te voldoen? Hoe om te gaan met actuele jurisprudentie op het vakgebied? De Gerechtelijk Deskundige opleiding geeft antwoord op deze en nog veel meer vragen. Lees hier hoe voorgaande deelnemers de specialisatieopleiding beoordelen.

Het Juridisch PAO van de Universiteit van Leiden heeft in 2004 een leergang ontwikkeld, de ‘Specialisatieopleiding Gerechtelijk Deskundige in Civielrecht-, Bestuursrecht-, en Strafrechtzaken'. Deze opleiding is speciaal ontwikkeld voor deskundigen die (regelmatig) door rechtbanken worden ingeschakeld om een deskundigenbericht uit te brengen in het kader van de rechtspleging. De juridische scholing speelt in op wettelijke eisen die worden gesteld aan de kwaliteit van de deskundige die in rechte optreedt. Naast kwalificaties op het betreffende het vakgebied, is een adequate juridische scholing van deskundigen van veel belang.

De opleiding staat open voor alle deskundigen ongeacht de aard van hun deskundigheidsgebied. De deelnemers aan de opleiding komen dan ook uit verschillende maatschappelijke beroepsdisciplines. Veel gerechtelijk experts hebben doorgaans geen juridische achtergrond. Het is daarom niet alleen van belang inzicht te hebben in de procesgang bij geschillen in rechte, maar ook om de taal van de rechterlijke macht te verstaan en op passende wijze met justitie te kunnen communiceren. Van belang is het onderscheid te kennen tussen het verschil in rechtssysteem van het burgerlijk (proces)recht, het straf(proces)recht en bestuurs(proces)recht. Vandaar dat alle drie rechtsgebieden aan de orde komen. Vakjargon en verschil in denkwerelden moeten worden overbrugd.

Doelstelling van deze opleiding
Deskundigen door middel van een opleiding van circa een half jaar vertrouwd te maken met de beginselen van procesrecht en kennis te laten maken met het juridische jargon en de denkwereld achter de rechtswetenschap. De gerechtelijk deskundige moet inzicht verwerven in het hoe en waarom van de te beantwoorden vragen van de rechter om deze adequaat vanuit zijn professie te kunnen beantwoorden. Beoogd wordt het bevorderen van het omgevingsbewustzijn van de deskundige en het bevorderen van het inzicht in de juridische context van zijn optreden in rechte. Bij het horen van gerechtelijk deskundigen door de rechter treden wel eens taal- en begripsproblemen op. Hetzelfde geldt ook voor het schriftelijk rapporteren door deze gerechtsexperts. In het programma is dan ook plaats ingeruimd voor het oefenen in rapporteren en vindt rechtbanktraining plaats (Moot Court).

De gerechtelijk deskundige moet na voltooiing van de opleiding in staat zijn bij het optreden in rechte binnen juridische kaders te kunnen denken en vanuit die invalshoek zijn deskundigenbericht te kunnen opstellen. Tijdens de opleiding wordt dan ook in het bijzonder aandacht besteed aan het 'Model deskundigenbericht' en de 'Leidraad deskundigenbericht', in 2007 verschenen van de zijde van de Raad voor de Rechtspraak. Bovendien wordt aandacht besteed aan de gedragscode die voor de gerechtelijk experts geldt. Inmiddels hebben reeds ruim 300 deskundigen met succes de opleiding gevolgd.

Onderwerpen
Tijdens de contactcolleges komen de volgende onderwerpen aan de orde:

• De deskundige en de opleiding
• Burgerlijk Procesrecht
• Capita Burgerlijk recht
• Bestuurs(proces)recht
• Straf(proces)recht
• Moot Court deel I (Presentatietraining)
• Moot Court deel II (Rechtbanktraining)
• Doeltreffend schrijven I
• Doeltreffend schrijven II
• De rol van de deskundige in het proces
• Deskundigheid in de praktijk
• Methoden en technieken
• Practicum Deskundigenbericht
• Practicum Juridische Paper
• Proefexamen
• Responsiecollege

In het programma is (facultatief) een bezoek aan de rechtbank geprogrammeerd. Mede afhankelijk van een geschikte zitting waarin een deskundige wordt opgeroepen zal geprobeerd worden (onder voorbehoud) dat in december of januari in te plannen.

Onderzoeksrapport en mondeling examen
Na de contactcolleges zal de kandidaat circa 2 maanden de tijd krijgen voor het schrijven van een paper en het opstellen van zijn deskundigenrapport. De paper en het rapport zullen tijdens het mondelinge examen worden verdedigd. De paper dient een verhandeling te zijn van het juridische geschil dat aan het deskundigenbericht ten grondslag ligt. Dit deskundigenbericht bevat het onderzoek betreffende de vragen die door de rechter zijn gesteld. Het deskundigenbericht dient van zodanige kwaliteit te zijn dat de rechter op grond daarvan tot een beslissing kan komen en mag geen 'open einden' meer bevatten. De mondelinge verdediging van het bericht beperkt zich dan ook tot nadere technische toelichtingen. Om die reden treedt als dagvoorzitter van het examen een lid van de zittende magistratuur op.

Diploma
Bij een succesvol afgeronde opleiding ontvangen de deelnemers een diploma.

Het accent ligt bij deze opleiding op civielrechtelijke gebied. Het is op aanvraag mogelijk een extra strafrechtelijk examen af te leggen.
Het is mogelijk om een extra strafrechtelijk examen af te leggen naast uw civiele examen. Daarvoor geldt een verdiepend zelfstudietraject en legt u dus naast een civiel examen ook een strafrechtelijk examen af. Hiervoor geldt een meerprijs van 1500 euro (vrij van btw).
U schrijft in dat geval een extra strafrechtelijk deskundigenbericht en een extra strafrechtelijke juridische paper waarover dus een extra examen afgelegd wordt.

Doelgroep
De opleiding is gericht op de (kandidaat-)expert, zoals: juristen, medici, accountants, ict-deskundigen, business-valuators, architecten, bouwkundigen, etc.

De opleiding richt zich op het verwerven van kennis en inzicht in het rechtssysteem om beter als deskundige in de rechtsgang (gerechtelijk deskundige) te kunnen optreden. U leert met name hoe u methodologisch een goed deskundigenrapport moet schrijven, anders gezegd, een rapport dat voor de rechter als deskundigenbericht bruikbaar is en voldoet aan de daaraan (tegenwoordig) gestelde eisen.

Niveau en toelating
De opleiding bestaat uit juridische inleidingen afgestemd op het deskundigenberoep. Voor deelname aan deze opleiding is vereist, dat u over kwalitatieve deskundigheid beschikt, bijvoorbeeld blijkend uit een academische of gelijkwaardige opleiding (tenminste universitair c.q HBO denk- en werkniveau). Dit omdat de opleiding zich op academisch niveau beweegt en ingeval een cursist daar niet in kan meekomen dat zich zal weerspiegelen in achterstand om met succes het examen te kunnen afleggen. 
Daarnaast dient u actief werkzaam te zijn op een betreffend deskundigengebied en bij voorkeur lid te zijn van een beroepsorganisatie. Bij uw aanmelding dient dit voldoende te blijken. Een toelatingscommissie, bestaande uit de cursusleiding en een lid van de examencommissie, kan uw aanmelding beoordelen.

Wij vragen uw bijzondere aandacht voor de voorwaarde dat voor inschrijving tenminste HBO-opleiding of een aantoonbaar HBO-werk en denkniveau vereist is,

De opleiding richt zich op het verwerven van kennis en inzicht in het rechtssysteem om beter als deskundige in de rechtsgang (gerechtelijk deskundige) te kunnen optreden. U leert met name hoe u methodologisch een goed deskundigenrapport moet schrijven, anders gezegd, een rapport dat voor de rechter als deskundigenbericht bruikbaar is en voldoet aan de daaraan (tegenwoordig) gestelde eisen.

Studiebelasting
Ter voorbereiding op de colleges dient de aangegeven literatuur te worden bestudeerd. U ontvangt hiertoe een leerwijzer. Indicatie voorbereidingstijd per collegeblok in uren aangegeven:

College voorbereidingen: 10
Moot Court voorbereiding: 8
Voorbereiding concept deskundigenbericht: 24
Schrijven Essay: 24
Schrijven Paper: 40
Schrijven deskundigenbericht: 40
Totaal 146 uren

Aantal deelnemers en wachtlijstbeleid
Om het interactieve karakter van de specialisatieopleiding te waarborgen kunnen maximaal 30 cursisten deelnemen. Wij adviseren u daarom tijdig aan te melden.

Mogelijkheden onderwijs op afstand
Kunt u, wegens omstandigheden, niet aanwezig zijn bij de bijeenkomsten op locatie? Geen probleem! Wij zorgen voor een live verbinding met de cursuslocatie. Zo kunt u vanuit huis live deelnemen aan de opleiding. Ook kunt u vragen stellen aan de docent(en). U kunt de link om op afstand deel te nemen, vinden in de digitale leeromgeving.

Hiernaast zullen de bijeenkomsten worden opgenomen.
Wij streven om de opname na één werkweek beschikbaar te stellen in de digitale leeromgeving. U kunt de bijeenkomst terugkijken op een moment dat u uitkomt.

Accreditaties en PE-Punten
21 studiepunten NVvA (Nederlandse Vereniging van Arbeidsdeskundigen)
12 studiepunten NVR (Nederlandse Vereniging van Rentmeesters)
12 studiepunten NiRV (Nederlands Instituut voor Register Valuators)
40 studiepunten ABAN (Accreditatie Bureau Algemene Nascholing): algemene scholing cluster 1, 2 en 3

Certificering LRGD-register
De Leidse Specialisatieopleiding Gerechtelijk Deskundigen is door de Stichting Landelijk Register van Gerechtelijke Deskundigen erkend (LRGD) en is één van de eisen voor registratie bij het LRGD voor registratie in de rechtsgebieden Civiel recht en Bestuursrecht. Raadpleegt u voor de overige toelatingseisen (de website van) het LRGD. NB: Vanaf 1 januari 2018 mag het diploma niet ouder zijn dan 3 jaar voor aanmelding bij de LRGD (zie voor meer informatie: www.lrgd.nl (http://www.lrgd.nl)). Tot die datum mag het diploma 5 jaar oud zijn.

NRGD-register
De Leidse Specialisatieopleiding Gerechtelijk Deskundige in Strafzaken is een door het NRGD erkende opleiding.Dit houdt in dat deskundigen die de opleiding afronden voldoende kennis van het strafrecht hebben opgedaan, bekend zijn met hun positie en rol daarin, en in staat zijn zowel schriftelijk als mondeling helder over de opdracht en elk ander relevant aspect te rapporteren. Daarmee voldoen de geslaagden aan de eisen die gesteld worden aan een gerechtelijke deskundige zoals geformuleerd in artikel 12, tweede lid van het Brdis, onder b en g. Indien u NRGD-registratie beoogt, dient u een strafrechtelijk examen af te leggen (in plaats van een civielrechtelijk examen), geeft u dat duidelijk aan bij uw aanmelding. U krijgt dan tevens een verdiepend zelfstudiemateriaal opgave. U kunt uiteraard tegen bijbetaling (van 1500 euro) zowel civiel als straf examen afleggen.
 

Heeft u nog vragen?
Wij beantwoorden ze graag.

Per mail: pao@law.leidenuniv.nl
Telefonisch: 071 527 8666
Alle contactgegevens

Uitgebreide Toelichting op de verschillende bijeenkomsten:

Dag 1 - De deskundige en de opleiding
U gaat een prachtige opleidingstijd tegemoet! Na de kennismakingslunch waarin u met uw mede-deelnemers onder het genot van een lunch kennismaakt met elkaar volgt de officiële opening. Er zijn enkele introductiecolleges waarmee u een eerste kennismaking krijgt in de denkwereld van de jurist, het samenspel in het hoe en waarom van de te beantwoorden vragen van de rechter die u als deskundige inschakelt om een deskundigenbericht uit te brengen in het kader van de rechtspleging. Een overzicht volgt van de verschillende bijeenkomsten van de opleiding en toelichting op de verschillende oefenopdrachten en het afsluitende examen.

Dag 2 - Burgerlijk procesrecht
Wat is het procesrechtelijke kader waarin de gerechtelijk deskundige in een civielrechtelijk geding moet functioneren? Ingegaan wordt op de hoofdlijnen van het verloop van een gerechtelijke procedure en de plaats van het deskundigenbericht daarin. Hoe ziet een vonnis/arrest eruit en welke rol vervult de deskundige in de rechtsgang. Gedurende de middag en avond zullen diverse casussen aan de orde komen.

Dag 3 - Presentatietraining Moot Court deel I & Doeltreffend schrijven I
In het programmaonderdeel 'Presentatietraining, Moot Court deel I', wordt u erin getraind om de gewenste vaardigheden onder de knie te krijgen. Doel van de training is om iedere deelnemer inzicht te geven in de wijze waarop hij of zij zich als deskundige presenteert. Iedere deelnemer geeft een korte presentatie. Onderwerp van de presentatie is een korte uiteenzetting over het eigen vakgebied of de eigen deskundigheid. Door de docent wordt feedback geleverd op de presentatie.

Voor het programmaonderdeel ‘Doeltreffend schrijven I’ levert u een week voorafgaand aan dit college een korte beschrijving (1 A4) in van de casus die u in het deskundigenbericht gaat behandelen en de juridische basis van het geschil. Een korte beschrijving waarover u als deskundige voornemens bent uw examenopdracht aan te wijden, ofwel een beschrijving van het feitelijke geschil – de casus - waarover u als deskundige door de rechter bent gevraagd een rapport uit te brengen (deskundigenbericht). U geeft hierin ook aan of het een fictief geschil betreft of een reeds lopend geschil. U geeft tevens een aanzet van een beschrijving van het juridische kader waarbinnen het onderliggende geschil zich afspeelt.

Dag 4 - Capita burgerlijk recht
De doelstelling van dit college is de gerechtelijk deskundige kennis te laten nemen van de grondbeginselen van het Nederlandse civiele recht. Het gaat daarbij onder andere om rechtsbeginselen als contractsvrijheid, goede trouw, weten, behoren te weten, kennen en behoren te kennen etc. Leerstukken als de wilsvertrouwensleer en het Haviltex criterium, de redelijkheid en billijkheid, vormen vaak belangrijke elementen bij de rechtsoverwegingen in geschillen in rechte. Als gerechtelijk expert in een civiele procedure is het van belang enig inzicht te hebben in het juridische kader van het rechtsgeschil tussen partijen. Verschillende soorten civiele geschillen die kunnen ontstaan tussen partijen worden door docent toegelicht. Begrippen als ‘onrechtmatige daad’ en ‘wanprestatie’ worden uiteengezet. Verder komt aan de orde wat voor de rechter van cruciaal belang is bij de beoordeling van geschillen in rechte. Enige kennis van het juridische begrippenapparaat is onontbeerlijk om de vragen die aan de deskundige worden gesteld, adequaat te kunnen behandelen. In het avondcollege staat de casuïstiek centraal. Aan de hand van deskundigenrapporten zal de theorie en de praktijk worden besproken.

Kortom de deskundige wordt - op hoofdlijnen - vertrouwd gemaakt met de werking van het civiele recht en denkwereld van juristen.

Dag 5 - Doeltreffend schrijven II
Met het programmaonderdeel ‘Doeltreffend schrijven II’ wordt beoogd de vaardigheid in het structureren en formuleren van een (populair wetenschappelijk) betoog te vergroten. In het bijzonder richt de cursus zich op het schrijven van de juridische paper. Tijdens de cursus wordt ingegaan op het formuleren van een geschikte onderzoeksvraag, het structureren van papers, en het overtuigend beargumenteren van de conclusie. Verder wordt geoefend in hoe vakinhoudelijke of juridische onderwerpen begrijpelijk geformuleerd kunnen worden. Het onderdeel is praktisch en interactief: tijdens de bijeenkomst is veel ruimte voor oefening en discussie. Voor dit onderdeel levert de deelnemer twee weken voor aanvang een eerste opzet van de juridische paper in. U ontvangt hier schriftelijk feedback op. Het is een eerste oefening in aanloop naar het Practicum Jurische Paper (dag 11).

Dag 6 - De rol van de deskundige in het proces
Onderwerpen die aan bod zullen komen zijn de rechterlijke organisatie en de procesgang, wanneer en waarom gelast de rechter een deskundigenbericht en wat verwacht hij van een gerechtelijk deskundige. In dat laatste kader zullen de code en leidraad worden besproken. Hoe wordt de deskundige geacht zich te gedragen naar partijen en de advocaten. Aan de hand van de jurisprudentie zullen diverse opmerkelijke uitspraken over het deskundigenbericht worden besproken. Door de cursisten opgedane ervaringen kunnen desgewenst klassikaal worden besproken.

Dag 7 - Straf(proces)recht | Deskundigheid in de praktijk
In de middag volgt college over de plaats van het strafrecht in het rechtssysteem en de grondbeginselen van het strafrecht. Ook komt de positie van de procesdeelnemers aan de orde en wordt de strafrechtelijke procedure in hoofdlijnen besproken. Aandacht zal onder meer worden besteed aan:

• de Trias Politica
• het onderscheid tussen het privaat-, bestuurs-, en strafrecht; doel van het strafproces
• de strafrechtelijke rechtsvinding
• onderscheid tussen acquisitie en inquisitoire gedingen
• de niet-lijdelijke (straf-)rechter
• de bevoegdheden van de justitiële overheidsfunctionarissen en - organen
• grondrechten en vrijheden van burgers
• de fasen van het strafproces

Het avondcollege ‘Deskundigheid in de praktijk’ gaat nader in op het ‘Ter zitting verschijnen ….. en uw optreden ter zitting’.

Dag 8 - Methoden & technieken | Practicum deskundigenbericht
Een deskundigenonderzoek vergt een gedegen structuur. Basis van het onderzoek is een inventarisatie van de gegevens en informatie waar de deskundige van uitgaat en een afbakening van het onderzoek. Gedegen motivatie van hetgeen is onderzocht en vastgesteld en zorg dragen dat de motivering de conclusie kan dragen. Belangrijk aspect is het vermijden van zogeheten ‘hindsight-bias’ (met de kennis van het heden het verleden benaderen en interpreteren; een valkuil in menig onderzoek). Methoden en technieken staan centraal bij het college ‘Methoden & Technieken bij het deskundigenonderzoek’. Niet elke deelnemer aan de opleiding beschikt over (ruime) ervaring in het schrijven van deskundigenberichten en voor hen is deze training van veel belang. Vooral wie gewend is als partijdeskundige op te treden en een dergelijk bericht wil ombouwen naar een gerechtelijk deskundigenbericht moet een belangrijke vertaalslag maken. Dat vergt de nodige training.

Voor het avondcollege ‘Practicum Deskundigenbericht’ levert u uiterlijk twee weken voor aanvang van dit college een eerste opzet van uw gerechtelijk deskundigenbericht in. Dit college is een eerste handreiking aan de cursist die vervolgens zelf in staat zal moeten zijn voor het examen het gevraagde deskundigenbericht samen te stellen. De docent zal klassikaal de geconstateerde valkuilen met u bespreken. De cursisten hebben de gelegenheid hun vragen aan de docent voor te leggen. Ook de ervaren gerechtelijk expert is gediend met deze training, die kan bijdragen om de kwaliteit van zijn deskundigenbericht te verbeteren.

Dag 9 - Bestuurs(proces)recht
Het bestuursrecht heeft betrekking op het verkeer tussen een burger (mensen, maar ook bedrijven, verenigingen, etc.) en een bestuursorgaan (het college van burgemeester en wethouders, de minister, de belastinginspecteur, etc.). Het bestuursprocesrecht betreft dan de rechtsbescherming tégen de overheid, maar dan wel een specifiek deel van het overheidsoptreden, namelijk tegen een besluit van een bestuursorgaan. Voorbeelden van besluiten zijn het verlenen van een vergunning, het toekennen van een subsidie, het heffen van belasting en het verstrekken van een uitkering.

Als een bestuursorgaan een besluit neemt, verricht hij een eenzijdige rechtshandeling, dat wil zeggen onafhankelijk van de wil van de betrokken burgers. Met zo'n besluit kan het bestuursorgaan rechten en plichten scheppen, wijzigen en teniet doen.

Die bevoegdheid om eenzijdig in te grijpen in rechten en plichten van zichzelf èn anderen is kenmerkend voor overheidsoptreden. Het is vervolgens de taak van de bestuursrechter om zo'n besluit te toetsen. Anders dan bij civiel recht en strafrecht is de bestuursrechter niet de eerste die voor partijen bindend vaststelt welke rechten en plichten gelden (dat is immers het bestuursorgaan), maar de tweede. Sterker, de bestuursrechter zal niet zozeer zelf rechten en plichten scheppen, wijzigen of tenietdoen -hij kent bijvoorbeeld geen subsidie toe?, maar hij zal oordelen (toetsen) of het bestuursorgaan op rechtmatige wijze een besluit heeft genomen over de subsidie. Dat toetsingsmodel brengt gevolgen mee voor de rol en betekenis van de gerechtelijk deskundige.

Dag 10 - Moot Court deel II
Tijdens deze bijeenkomst worden zittingen nagespeeld en krijgt u de gelegenheid een rapport op uw eigen vakgebied mondeling te presenteren. Daarbij wordt veel nadruk gelegd op het taalgebruik: bent u goed voor de rechter en de procesdeelnemers te volgen? En wat moet u doen wanneer u de indruk heeft dat de rechter de materie niet goed begrijpt en daardoor de verkeerde vragen stelt? En hoe voorkomt u zo veel mogelijk dat er in het proces-verbaal van de terechtzitting iets heel anders komt dan u heeft gezegd?

Het optreden van de gerechtelijk deskundige kan van cruciaal belang zijn in een procedure. De deskundige brengt onpartijdig en naar beste weten een deskundigenrapport uit. Vervolgens kan tijdens de zitting de deskundige worden gehoord. Het zal duidelijk zijn dat de deskundige die de vaardigheid bezit om kort en helder een uiterst technisch onderwerp aan ontwikkelde leken uit te leggen, een belangrijke factor kan zijn in de uitkomst van de procedure.

Er zijn telkens vier c.q. vijf deelnemers per terechtzitting: één gerechtelijk deskundige, twee advocaten, één contra-deskundige of tweede deskundige en één rechter. De zitting wordt op video opgenomen. Eén van de docenten treedt steeds op als voorzitter van de “rechtbank”. Na iedere terechtzitting volgt feedback op het optreden van de deskundigen. Uw concept-deskundigenbericht dient als basis voor het college Moot Court II waarover de 'rechter' u tijdens dit college zal horen.

Dag 11 - Practicum juridische paper | Proefexamen | Responsiecollege
U levert voor uw mondelinge examen een deskundigenbericht en een juridische paper in. Het Practicum Juridische Paper is bedoeld als oefening voor het schrijven van uw examen juridische paper. U levert voor dit college uiterlijk 2 weken voorafgaand uw concept-juridische paper in. Uw concept juridische paper is een juridische verhandeling, thema-gewijs opgebouwd, van maximaal 1.500 woorden. Het is praktisch het onderwerp te ontlenen aan het deskundigenbericht. Het gaat hier om te oefenen in hoeverre men in staat is een (verantwoord) juridisch betoog op te bouwen en zicht waar eventuele zwakke kanten zitten en welke valkuilen zich eventueel kunnen voordoen. Kortom: een zelftoets. Kandidaten krijgen het ingeleverde werk retour tijdens het college, voorzien van correcties. Door de docent opgemerkte problemen worden klassikaal (anoniem) doorgenomen. Tijdens het contactcollege is er ruimte voor vragenstelling.

In de avond is er het proefexamen. Bij aanvang van de opleiding zal één cursist worden geselecteerd een ‘Proefexamen’ af te leggen. Ten overstaan van mede-cursisten en een proefexamencommissie wordt een klassikaal examen afgenomen. Met deze simulatie krijgt u een indruk op welke wijze het examen plaatsvindt.

Na afloop van het proefexamen worden de resultaten klassikaal besproken en hebben de cursisten ruime gelegenheid tot het stellen van vragen tijdens het ‘Responsiecollege’.

Examen-onderdelen, het Examen, Diploma
U schrijft een deskundigenbericht en een juridische paper waarover u een mondeling examen aflegt. Zie verder de tijdsplanning onder programma. Bij goed gevolg ontvangt u een diploma.

Oude Sterrewacht

Sterrenwachtlaan 11, 2311 GW LEIDEN

€ 6.950,= (vrij van btw) inclusief consumpties, diners en 1 examen + herkansing, cursusmateriaal (digitaal en hardcopy), exclusief verplicht voorgeschreven literatuur.
NB: Standaard zal een civiel examen afgenomen worden. Het is mogelijk een extra strafrecht-examen af te leggen, dan komen er extra kosten bij á € 1500,=. Neemt u hiervoor contact op met het Jurisch PAO via pao@law.leidenuniv.nl